Operation Unthinkable

De Tweede Wereldoorlog in Europa was nauwelijks voorbij of de Britse oorlogspremier Winston Churchill plande al een nieuwe oorlog. Verbolgen over de houding en de mentaliteit van Stalin plande hij onder de codenaam Operation Unthinkable ('Ondenkbaar') in de zomer van 1945 een groots offensief tegen de Sovjet-Unie. Doel was de bevrijding van de Oost-Europese landen die Stalins Rode Leger bezet had. In het grootste geheim maar met medeweten van de Amerikanen had Churchill door zijn generale staf vanaf mei 1945 een aanvalsplan laten opstellen. 

Pikant detail: naast Amerikaanse en Britse divisies (47 in totaal) zouden ook 100.000 goed bewapende Duitse soldaten, allen veteranen van het Oostfront, aan het offensief deelnemen. Door een Sovjet-agent binnen de Britse staf was Stalin op de hoogte van het plan. Daar het Rode leger de beste troeven in handen had, plande hij daarop een eigen offensief richting Rijn en verder. Enkel toen hij vernam dat de Amerikanen de beschikking hadden over atoombommen, krabbelde hij terug. Ook Churchill moest van het offensief afzien. Zijn staf beoordeelde het plan als te fantasierijk en logistiek onuitvoerbaar. President Truman voelde er bovendien niets voor en wilde geen militaire confrontatie met de Sovjet-Unie aangaan. Pas in 1998 werd het plan voor het eerst onthuld in de Britse media. 

Malcolm Muggeridge, de vader van het woord 'Holodomor'

Met Holodomor wordt bedoeld de door Stalin georganiseerde politieke hongersnood in de toenmalige Sovjet-republiek Oekraïne. In het begin van de jaren 1930 crepeerden hierbij tussen 2,4 en 7,5 miljoen inwoners. Zowat het grootste deel van alle Oekraïense boeren, de koelakken, die enkele kippen, varkens of koeien bezaten, werd geliquideerd. Zij die overbleven werden ofwel naar de werkkampen van de Goelag-archipel in Siberië gedeporteerd, ofwel onder dwang tewerkgesteld in kolchozen. 

Deze genocide staat thans bekend onder de naam Holodomor. Het woord werd voor het eerst gebezigd door de Britse journalist Malcolm Muggeridge (1903-1990). Als overtuigd communist en correspondent van de Manchester Guardian vertrok hij met zijn vrouw in 1932 naar Moskou. Hij mocht als journalist en geloofsgenoot vrij in het land rondreizen. Zo reisde hij ook door de Oekraïne. Wat Muggeridge daar zag en vernam, maakte van hem een overtuigd anticommunist. Tijdens latere reizen doorheen de Kaukasus zag hij dezelfde vreselijke taferelen. Mensen stierven de hongerdood op straat en niemand zag naar hen op. Hen helpen zou onmiddellijke arrestatie tot gevolg hebben.

De artikels die hij schreef voor de krant, onder meer over de Holodomor, werden met de diplomatieke post verzonden en dus niet gecensureerd. Daar zorgde de redactie van de Manchester voor. Muggeridges stukken werden flink ingekort, en onder pseudoniem gepubliceerd. Vooral wilde de hoofdredactie het Kremlin niet voor het hoofd stoten. In Moskou voltooide hij ook een roman Picture Palace over zijn reiservaringen en belevenissen. Het boek verscheen in 1933 maar werd door zijn uitgever niet verspreid. De auteur ontving geen penny voor zijn boek.

Teleurgesteld in de Britse journalistiek begon Muggeridge romans te schrijven. In 1934 publiceerde hij Winter in Moskou, dat ook in het Nederlands verscheen. Hij beschrijft hierin wat er onder de socialistische utopie schuil ging, en hekelde de onkritische en
slaafse kijk van westerse journalisten op het Sovjet-regime. Later bekeerde hij zich tot het katholicisme en werd hij een gevierd auteur en satiricus. 

Timoer Lenk en Unternehmen Barbarossa

 Timoer Lenk (1336-1405) werd geboren in het huidige Oezbekistan en veroverde een groot deel van Centraal-Azië. In zijn leven ging geen jaar voorbij zonder veldtocht. Nooit verloor de gehandicapte Timoer Lenk -Lenk betekent kreupel- een veldslag. Achtereenvolgens onderwierp hij Perzië, Mesopotamië en India. Verdere veldtochten brachten hem tot Astrachan, Ankara en Damascus. Zijn veroveringstochten gingen gepaard met wreedheden en slachtingen op grote schaal.

Na zijn dood werd hij bijgezet in een enorm mausoleum in Samarkand in Oezbekistan. Timoer was ook een gedreven bouwheer. Toen de Russische archeoloog Michail Gerasimov in juni 1941 zijn tombe wilde openen, stond er op de sarcofaag te lezen: "Degenen die mijn tombe opent zal een nog verschrikkelijkere veroveraar ontketenen dan ik". Gerasimov en zijn medewerkers ontdekten een skelet waarvan de verwondingen overeenkwamen met de wonden waaraan Timoer Lenk zou zijn bezweken. Op basis van de schedel maakte Gerasimov een gelaatsreconstructie.

Twee dagen na de opening van de graftombe vond de grootste landoperatie aller tijden plaats: Unternehmen Barbarossa of de grootscheepse Duitse invasie (met bondgenoten) van de Sovjet-Unie, die miljoenen slachtoffers zou eisen. De zogenaamde Vloek van Timoer Lenk, waarvoor bewoners Gerasimov gewaarschuwd hadden, werd bewaarheid.

Unternehmen Zitadelle. Het laatste Duitse offensief aan het Oostfront

Na de zware Duitse nederlagen van Stalingrad en in Tunesië besloot Hitler, samen met zijn generale staf, in 1943 geen grote offensieve operaties meer te ondernemen. De Duitse legers aan het Oostfront dienden zich te beperken tot een strategische defensie. De Führer en opperbevelhebber wilde zich beperken tot een enkele operatieve onderneming: het liquideren van de Sovjet-uitstulping in de Duitse frontlinie nabij Koersk, Kursk in het Duits (zie kaartje). Het offensief, thans tachtig jaar geleden, zou plaatsvinden onder de codenaam 'Zitadelle', 'Citadel'. Door het opdoeken van deze 'boog' zou het Duitse front met 240 km ingekort kunnen worden. Dat wist STAVKA, het Sovjet-Russische opperbevel, echter ook.

De Sovjet-generaals hadden de uitstulping volgestouwd met diverse gepantserde legers en elite-eenheden, verspreid over diverse verdedigingslinies. Waar er geen troepen lagen, waren er enorme mijnenvelden aangelegd. De Duitsers hadden de nodige voorzorgmaatregelen getroffen. Eerst hadden ze de aanvalsdata voor hun vier beschikbare legers, waaronder enkele elitepantserdivisies van de Waffen-SS, verschoven van 3 mei naar uiteindelijk 5 juli. Niet alleen werden de weersomstandigheden als excuus aangevoerd maar Hitler wilde absoluut de nieuwe Panzer V en VI in de strijd gooien. Panzer VI stond beter bekend onder zijn naam Tiger; een enorme kolos van 56 ton en voorzien van het befaamde 8,8 cm kanon. Hij ontwikkelde zich tot de beste pantser van de hele Tweede Wereldoorlog. Geen enkele Russische tank, ook de T-34 niet, was tegen hem opgewassen. Voor Zitadelle stonden er 133 ter beschikking. Maar zoals dat steeds het geval was bij de Duitsers werden er te weinig van geproduceerd. Per maand konden de Duitsers in 1943 niet meer dan 400 pantsers produceren; de Sovjets daarentegen haalden een maandproductie van 1500 tanks. Hierbij zijn de enorme Amerikaanse leveringen niet meegerekend. Slechts op het einde van juni werden de 200 spiksplinternieuwe Panzer V Panther geleverd. Maar zij waren niet ingewerkt en leden nog onder allerlei kinderziektes. De meeste Panthers raakten technisch defect nog vooraleer ze het slagveld bereikten. Slechts na verloop van tijd ontwikkelde de Panther zich tot een ideale middelzware gevechtspantser die zonder enig probleem de Sherman en de T-34 te lijf kon.

Op 5 juli ging Unternehmen Zitadelle in de hete Russische zomer van start. De Duitsers beschikten voor hun offensief over 780.000 soldaten, 2500 pantsers en 1400 vliegtuigen. De Sovjet-verdedigers over 1,9 miljoen soldaten, 5000 tanks en 3600 vliegtuigen. Een Duitse officier getuigde: "het was een aanval tegen een lawine. Nergens waren we in de meerderheid". Vanuit het zuiden (Belgorod) waar de Duitsers hun beste Panzer- en Waffen-SS-divisies gelegerd hadden, vlotte de aanval. Maar vanuit het noorden (Orel) ging het moeilijker. Daar lanceerde het Rode Leger haast onmiddellijk een tegenaanval. Toch maakte het Duitse leger langzaam maar zeker vorderingen. Ten koste van veel verliezen ruimden de Duitse regimenten hindernis na hindernis op. Na zeven dagen onafgebroken strijd hadden ze haast het hinterland bereikt en lag Koersk voor het grijpen. De noordelijke en de zuidelijke legers konden elkaar haast de hand reiken. Ook hadden de Duitsers de grootschalige pantserslag van Prochorowka gewonnen. Nog steeds beweren westerse historici, die zich op achterhaalde Sovjet-bronnen steunen, dat het omgekeerde het geval was. Op 13 juli dicteerde Hitler echter plots dat de strijd afgebroken diende te worden.

Wat was er gebeurd? Op 10 juli, te midden van het offensief, waren Amerikanen en Britten op Sicilië geland waardoor een aantal Duitse divisies, ook van het Oostfront, naar Italië dienden verplaatst te worden. Een dergelijke operatie vergde tijd. De hoofdreden was echter dat de Sovjets ten noorden van Orel en ten zuiden van Belgorod (regio Charkov) op hun beurt in het offensief waren gegaan. Hierdoor diende de Wehrmacht Zitadelle-divisies aan het front te onttrekken en naar de bedreigde frontgebieden te sturen. In 1943 beschikte het Duitse leger niet meer over voldoende reserves, waardoor de strijd afgebroken diende te worden.

Tactisch hadden de Duitsers Unternehmen Zitadelle gewonnen maar strategisch had het Rode Leger de slag gewonnen. De Duitsers dienden achtereenvolgens de steden Orel, Belgorod en Charkov te ontruimen. De verliezen waren vooral aan Sovjet-zijde enorm. In totaal verloren ze die zomer 1,1 à 1,6 miljoen soldaten en 7000 tanks; de Duitsers verloren 170.000 à 200.000 manschappen, waarvan 50.000 doden en vermisten, en 1200 pantsers en stormkanonnen (Sturmgeschütze). In tegenstelling tot de Sovjet-Russen konden de Duitsers deze verliezen niet meer compenseren. Zelfs al hadden de Duitsers deze veldslag ook strategisch gewonnen, de oorlog zelf konden ze toen niet meer winnen. 

De Russische genocide van de Circassiërs

Op 29 mei 1864 verklaarde de Russische tsaar Alexander II dat de decennialange oorlog tussen de Circassiërs en Russen tot het verleden behoorde. De Circassiërs waren een bergvolk in het noorden van de Kaukasus, maar Rusland beschouwde hen als rebellen omdat ze zich niet vrijwillig lieten inlijven in het Russische rijk. De tsaar wilde het gebied innemen en weigerde Circassië of Tsjerkessië als onafhankelijke regio te erkennen.

Tijdens de slag bij Qbaada op 27 mei 1864 moesten de resterende Circassiërs het opnemen tegen een veel groter Russisch leger. De Circassiërs verloren deze veldslag, waarna de Russische troepen dorpen plunderden, alle vrouwen en meisjes tussen tien en tachtig jaar die ze in handen kregen, verkrachtten en/of vermoordden, landbouwgrond platbrandden, vee doodden en tienduizenden burgers deporteerden. Een deel van de Circassiërs werd
naar het Ottomaanse rijk verdreven. Een aantal krijgsgevangen genomen Circassiërs werd bij de kozakken ingelijfd. Een Russische volkstelling van 1897 telde nog 150.000 oorspronkelijke inwoners in het woongebied van de Circassiërs in Krasnador en de aangrenzende berggebieden van de noordelijke Kaukasus. Een halve eeuw eerden woonden er nog vier miljoen mensen. Deze periode kwam later bekend te staan als de Circassische genocide. Op 21 mei herdenkt de Circassische diaspora deze gebeurtenissen. Het leed hen aangedaan werd nooit erkend.

Stalin agressor 1941

 De Amerikaanse historicus Sean McMeekin is wat je noemt een non-conformistische publicist die zich vooral toelegt op Oost-Europa. Zo publiceerde hij enkele jaren geleden een boek over het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, waarin hij haarfijn uitlegt hoe het tsaristische Rusland door Frankrijk gemanipuleerd werd, wat ten slotte leidde tot het voortijdige mobiliseren van het Russische leger. Uiteindelijk leidde dat mobilisatiebevel tot het uitbarsten van de kanonnen van augustus 1914.

Dit jaar publiceerde hij een nieuw boek. Onder de titel Stalin's War schrijft hij een totaal nieuwe versie van de Tweede Wereldoorlog; beschouwd vanuit het standpunt van de Sovjet-tiran Stalin. Op 5 mei 1941 hield hij voor tweeduizend pas afgestudeerde officieren van de militaire academie van Moskou een toespraak, waarin hij verklaarde dat een oorlog tegen het "arrogante en te verslagen" Duitsland onvermijdelijk was geworden. Het Rode Leger was echter dermate uitgerust en versterkt dat de Wehrmacht het onderspit zou delven. Ten laatste in de zomer van 1941 zou het machtige Sovjet-leger, aldus Stalin, toeslaan. 

Enorme logistieke problemen verhinderden echter, aldus de goed gedocumenteerde McMeekin, dat het Rode Leger als eerste kon toeslaan. In deze titanenoorlog was Hitler de uiteindelijke initiatiefnemer. De grootste landstrijdmacht aller tijden kreeg hierbij keiharde nederlagen te incasseren, waarvan ze zich pas in de winter van 1942/1943 ter dege kon herstellen. 

Heel wat aandacht besteedt de US-geschiedschrijver aan de Amerikaans-Sovjet-Russische betrekkingen die vanaf 1933, toen Roosevelt president werd, plots intensiever werden. De Sovjets kregen vanaf die datum enorme technische middelen en leveringen toebedeeld. 

In elk geval geeft het boek van McMeekin ons een heel andere kijk op het uitbreken van de oorlog tussen Duitsland en de Sovjet-Unie (Unternehmen Barbarossa) dan tot nu toe het geval was
. De Duitsers spraken steeds van een preventieve oorlog. De visie van McMeekin brengt deze stelling alvast een stapje nader. Een aantal Russische historici deden dat voordien ook al. Buiten de Angelsaksische wereld werd er nog met geen woord gerept over het nieuwe boek van Sean McMeekin. Of het alvast ophefmakende boek ooit in het Nederlands zal verschijnen?

Oorlog in Siberië (1939)

 Khalkin Gol of Halhin Gol in het Nederlands is een dorp gelegen op de grens van Mongolië (in 1939 een Sovjet-satellietstaat) en Mantsjoerije (in 1939 bezet door Japan). Tijdens de zomer van 1939 werd in dat stukje Siberië slag geleverd tussen de Sovjet-Unie en het Japanse keizerrijk. Na een reeks grensschermutselingen tussen het Mongoolse leger en het Japanse Kanto-leger besloot Stalin tussenbeide te komen ten gunste van zijn vazalstaat Mongolië. Eenheden van het Rode Leger onder leiding van de toen nog onbekende Georgi Zjoekov werden naar de grens in de buurt van de Halhinrivier gezonden. Zjoekov slaagde erin om de Japanse soldaten weer over de rivier te jagen richting Mantsjoerije.

Toch bleven de grensincidenten aanhouden en raakten de gemoederen langzaam verhit. Midden augustus was generaal Zjoekov de impasse beu, en besloot tot actie over te gaan. Na extra versterkingen gekregen te hebben, startte hij op 20 augustus 1939 zijn offensief met drie infanteriedivisies, een tankbrigade met ongeveer 500 tanks en 216 artilleriestukken. De Japanse strijdkrachten waren ver in de minderheid en twee divisies werden na korte tijd omsingeld. Een overgave was voor de Japanners compleet ondenkbaar, waarna ze volledig verpulverd werden. Op 31 augustus was de grensoorlog voorbij en op 16 september werd in Moskou de wapenstilstand getekend.

Hoewel het Rode Leger de winnaar was, verloor het meer soldaten en materiaal dat het Japanse Kanto-leger. Vooral de Rode vliegtuigen leden zware verliezen ten opzichte van de Japanse vliegtuigen. Ook de T-26-tank was een makkelijke prooi voor het Japanse anti-tankgeschut. Dat leidde tot de versnelde ontwikkeling van de T-34, die later de Duitse Barbarossa-divisies onaangenaam zou verrassen.

Deze korte oorlog had echter ook strategische gevolgen. Nooit meer zouden de Japanners ten strijde trekken tegen het Rode Leger in Siberië. Daar waar Hitler gehoopt had dat het Japanse leger hem in het Verre Oosten zou steunen, was dat een vergissing van formaat van de Führer. Japan tekende een niet-aanvalsverdrag met Moskou waarop Stalin een aantal Siberische divisies naar het westen kon verplaatsen. Ook na Hitlers oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten in december 1941 veranderde er niets. Japan had zich na de zomer van 1939 gefocust op een oorlog in het zuiden. Liever een oorlog met Roosevelt dan met Stalin, redeneerde men in Tokio.

Aldus William Jandrew in zijn goed gedocumenteerde boekje over deze bij ons grotendeels onbekende oorlog. Het bevat ook een aantal nog niet eerder gepubliceerde foto's. Een stel kaartjes maakt het geheel overzichtelijk en verhelderend. Waarom echter bracht uitgeverij Aspekt dit boekje in het Engels uit? Op zijn minst had ik wel een Nederlandstalige samenvatting verwacht. Niet
iedere geïnteresseerde lezer is immers vertrouwd met het Engelse militaire jargon. Maar misschien komt er nog een vertaling?

William C. Jandrew, "The first turn of the wheel: Japan and Russia at Khalkin Gol, 1939". Soesterberg, Aspekt, 2021. Ill., 91 blz. Gen., 14,95 €  ISBN 978-94-6424-479-3

De Russische 'oudgelovigen' onder Hitler en Stalin

 De Nederlandse journalist Ardy Beld is onder meer medewerker aan de webstek Doorbraak.be. Tot nu toe publiceerde hij al een viertal boeken bij uitgeverij Aspekt. Zijn nieuwste boek Met Hitler tegen Stalin handelt over de collaboratie van een aantal Russen met de Duitse bezetter. De meeste deden dat uit anticommunistische gezindheid. Onder de Duitse bezetting, 1941-1944 leefden zo'n zeventig miljoen Russen. Hiervan werkte een miljoen actief in Duitse dienst. Tijdens de terugtocht trokken de meeste onder hen mee naar het westen. Velen bleven na 1945 onder een andere naam in Duitsland, werden door Britten en Amerikanen aan Stalin uitgeleverd of slaagden erin naar de Verenigde Staten en elders te emigreren.

Een van de meest merkwaardige opstellen uit de bundel, die uit een tiental korte hoofdstukken bestaat, handelt over de Russische oudgelovigen. Deze oudorthodoxen  bestonden uit traditionele christelijke groeperingen. Ze kwamen los te staan van de Russisch-orthodoxe staatskerk door hun afwijzing van de kerkelijke hervormingen van 1666-1667, en werden daarom vervolgd. Onder de laatste tsaar werden ze gerehabiliteerd en kregen ze een zekere vorm van autonomie toegekend. Maar onder Lenin en Stalin werd hiermee terug komaf gemaakt en stonden ze bloot aan vervolgingen. 

Na de Duitse bezetting in de herfst van 1941 van Polatsk, in het noordoosten van Wit-Rusland, organiseerde de dorpsoudste en oudgelovige van Zaskarki Michail Zoejev, vandaar de naam "republiek van Zoejev", een vorm van zelfbestuur voor zijn dorp en omgeving. De Duitsers stemden hiermee in. Wel diende de dorpsgemeenschap in ruil belasting te betalen in natura (melk, wild, brandhout en hooi). Bovendien eisten ze dat de dorpsbewoners geen steun verleenden aan Sovjet-partizanen. De Duitse veldcommandant was de oudgelovigen goedgezind, en de samenwerking verliep vlot. De Duitsers lieten Zoejev en zijn mensen ongemoeid tot in 1944, toen het front weer dichterbij kwam. Heel wat oudgelovigen trokken samen met de Duitsers mee, en vestigden zich nadien in de Verenigde Staten waar ze ongehinderd hun godsdienstige overtuiging konden belijden. Een voor mij totaal onbekende geschiedenis.

Dat geldt ook trouwens voor de andere bijdragen in dit boek waarin onder meer figuren als Jevgeni Sadowski, Evald Mikson, de auteur Anatoli MacReady, de dichteres van Wit-Rusland Natalja Arsenieva en de tekenaar Leonid Perfetski de revue passeren. Kortom een boekje vol verrassende ontmoetingen. Met uitzondering van generaal Vlasov was er nog maar bitter weinig geweten over Russische collaborateurs tijdens de Duitse bezetting. Het boek van Ardy Beld is zonder meer een aanwinst te noemen.

Ardy Beld, "Met Hitler tegen Stalin: samenwerking met de Duitse bezetter in de Sovjet-Unie". Soesterberg, Aspekt, 2021. Ill., 101 blz. Gen., 16,95 euro  ISBN 978-94-6424-699-5

Aleksej Navalny

 Als de maatschappij het vertrouwen verliest in de overheid, gaat de burger op zoek naar alternatieve leiders. In het autocratisch geregeerde Rusland is die leider zonder twijfel Aleksej Navalny. Tegenwoordig zowat de meest geliefde vijand van Vladimir Poetin.

In 2011 richtte de inmiddels 45-jarige jurist Navalny het Fonds voor Corruptiebestrijding op, afgekort FBK. De veertig medewerkers van dit niet-commerciële fonds doen onderzoek naar corruptie in de hoogste etages van de Russische politiek. Het FBK werd inmiddels verboden. Voor zijn gevangenzetting was Navalny hét gezicht van de protestbeweging in Rusland. De overheid trachtte lange jaren zowel hem, alsook alle anderen die met hem in verbinding staan of stonden, door ongegronde veroordelingen, huiszoekingen en andere vormen van staatsterreur het leven zuur te maken.

In augustus 2020 werd Aleksej Navalny zwaar ziek. Eerst werd hij in een provinciaal ziekenhuis in Omsk behandeld. Tevergeefs. Zijn toestand verergerde. Onder internationale druk werd hij naar Duitsland overgevlogen. Daar stelde men vast dat hij met een zenuwgas vergiftigd was. Een dergelijk zenuwgas kon enkel gemaakt worden in speciale Russische militaire laboratoria. Na zijn genezing vloog hij in januari 2021, ondanks alle verzet van zijn vrienden en familie, toch terug naar Rusland, waar hij prompt ingerekend werd op het vliegveld. Hij werd kort daarop veroordeeld tot een gevangenisstraf.

Ruslandkenner Ardy Beld verzamelde sinds de zomer van 2020 alle gegevens omtrent Navalny, en brengt in zijn nieuw boek een beknopt overzicht van de gebeurtenissen en licht deze toe met de nodige achtergrondinformatie, alsook met korte interviews met ooggetuigen. Zijn gezin woont tegenwoordig in Duitsland. "Ik ben slechts een Russisch patriot. Ik wil dat mijn land en mijn volk vrij zijn van dictatuur", laat hij weten.

Ardy Beld, "Vrijheid voor Navalny". Soesterberg, Aspekt, 2021. Ill., 119 blz. Gen., 16.95 euro ISBN 978-94-6424-756-5

Koude Oorlog

Zopas ontving ik het derde deel van het jaarboek Koude Oorlog (uitgeverij Aspekt) met daarin opgenomen mijn opstel over Aleksander Solzjenitsyn: visionair denker en schrijver (p. 99-116). Mijn bijdrage heb ik wel flink moeten inkorten. De volledige versie van het opstel zal ik publiceren in mijn nog te verschijnen boek Dwarsliggers (2021).

De rode zomer van 1919

Wist u dat de zomer van 1919 geboekstaafd staat als de "rode zomer van 1919", en dat niet alleen in Duitsland. Veel landen hadden die zomer af te rekenen met stakingen, arbeidersopstanden en onlusten.
In Peking protesteerden duizenden studenten tegen de bijzonder nadelige gevolgen van het verdrag van Versailles voor China. Door deze vernederende behandeling radicaliseerden heel wat Chinezen naar extreem-linkse standpunten. Onder hen ook Mao Zedong en Zhou Enlai, de toekomstige leiders van de Chinese communisten. In Groot-Brittannië waren de onlusten dermate heftig dat Winston Churchill voor een bolsjewistische revolutie vreesde.
Ook de Verenigde Staten van Amerika hadden af te rekenen met ernstige arbeiders- en rassenconflicten. Men nam er evenwel drastische tegenmaatregelen. Tot aan het begin van de jaren 1920 liet de regering na een bijzonder kort proces zo'n 20.000 anarchisten, herrieschoppers, linkssocialisten en communisten naar de jonge Sovjet-Unie deporteren. Ze kregen een enkele reis richting Moskou.

Kardinaal Stepinac

Tijdens de bijna afgelopen maand ben ik in de eerste plaats bezig geweest met het schrijven van een biografisch opstel over de Kroatische kardinaal Alojzije Stepinac. Veel werd er hier nog niet over hem gepubliceerd. Ik besteedde vooral aandacht aan de oorlogsjaren en zijn gevangenschap tijdens de Tito-dictatuur, die tot zijn vroege dood heeft geleid. Stepinac had tijdens zijn jaren als aartsbisschop van Zagreb voortdurend af te rekenen met tegenstand. Zowel de Italianen, de Duitsers, het Pavelic-regime en de partizanen van Tito waren niet bepaald over hem te spreken. Ook binnen de katholieke kerk in Kroatië werd hij met opposanten geconfronteerd. Toch gaf aartsbisschop Stepinac niet toe.
Daarnaast schreef ik ook een vierdelige reeks over de situatie in Oost-Europa onmiddellijk na het einde van de Eerste Wereldoorlog. Bij ons zwegen de wapens op 11 november 1918. Elders niet. Vooral in de nieuwe landen van Oost-Europa werd er nog duchtig doorgevochten tot het begin van de jaren 1920. Achtereenvolgens geef ik een beeld van de situatie in de Baltische staten, Finland, Polen en Hongarije.
Al deze artikels zullen deze zomer op doorbraak.be verschijnen.

Aleksander Solzjenitsyn

Zopas zette ik een punt achter mijn biografisch opstel over Aleksander Solzjenitsyn (1918-2008). Het is bestemd voor het derde jaarboek Koude Oorlog (uitgeverij Aspekt). Hiermee sluit ik een periode in mijn leven af. Al van tijdens mijn 'Duitse' jaren volgde ik het werk en het leven van deze toch wel belangrijkste Russische schrijver van de 20ste eeuw. Tijdens de jaren 1973 tot 1984 kocht ik wekelijks Der Spiegel, waarna de stadsbibliotheek van Kortrijk op mijn aandringen een abonnement nam, wat een financiële verlichting voor me betekende. In dat blad stonden met de regelmaat van de klok artikels over en van hem te lezen. De uitgever ervan Rudolf Augstein was een van de weinige journalisten die steeds welkom was in zijn streng beveiligde woning in de Amerikaanse staat Vermont.
Ik verzamelde heel wat artikels over Solzjenitsyn en las zijn meeste boeken. Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj heeft toch de meeste indruk op me gemaakt; dat ik ook aan eenieder aanraad als ze maar een boek uit zijn oeuvre willen lezen.

Amerikaans historicus Richard Pipes overleden

Eerder deze maand, op 17 mei, overleed op 94-jarige leeftijd, de Amerikaanse historicus Richard Pipes in Cambridge (Massachusetts). In de Vlaamse pers vonden we hierover geen gebenedijd woord.
Hij werd geboren op 11 juli 1923 in het Poolse deel van de Duitse provincie Silezië. Op 16-jarige leeftijd beleefde hij de bezetting van Warschau door Duitse militaire eenheden. Tevens het signaal voor zijn ouders, van joodse komaf, om hun heil elders te gaan zoeken. Via Italië kwam de familie in de Verenigde Staten terecht waar ze in 1943 allen tot Amerikaanse staatsburgers beëdigd werden.
Richard studeerde geschiedenis aan de Harvard universiteit waar hij later, tussen 1958 en 1996, een benoeming als professor kreeg.
Professor Pipes specialiseerde zich in de Russische geschiedenis en het communisme waarover hij zo'n twintigtal gezaghebbende boeken schreef. Hiervan werden er slechts twee in het Nederlands vertaald. Steeds betoogde hij dat het Sovjet-communisme gewoon een voortzetting was van het tsarenregime maar met andere middelen en personen. Met deze stelling kwam hij onder meer in botsing met de schrijver Alexander Solzjenitsyn, die een duidelijke breuk zag tussen beide stelsels. Ook voorspelde Pipes al in de jaren 1950 de ondergang van het Sovjet-systeem. In 1980 werd hij tot speciaal adviseur inzake de USSR van president Ronald Reagan benoemd. Pipes' gloriemoment kwam in 1991 toen de Sovjet-Unie implodeerde.

Koude Oorlog nummer 1

Zopas verscheen het allereerste nummer van het nieuwe tijdschrift Koude Oorlog: politiek-diplomatie-oorlog-mens&maatschappij-spionage. Het is een uitgave van uitgeverij Aspekt en staat onder redactie van Frank Oosterboer, Perry Pierik en Marcel Reijmerink. In het eerste nummer staan er artikels over Hongarije, de Belgische garnizoensplaats Büren, de Nederlandse luchtmachtdienst, De Gaulle en het naoorlogse Europa, glasnost en perestrojka en het Stasi-archief. Alsook een bijdrage van mijn hand over de historicus Robert Conquest, die een aantal boeken over Sovjet-Rusland schreef.
Aspekt geeft al enkele tijdschriften uit over de Eerste en Tweede Wereldoorlog en nu over de Koude Oorlog. Het is nu uitkijken naar een tijdschrift over het interbellum; dat is immers nog blanco terrein.

Robert Conquest overleden

De Brits-Amerikaanse non-conformistische historicus Robert Conquest is op 3 augustus ll. op 98-jarige leeftijd overleden. Met zijn in 1968 verschenen boek The great terror: Stalin's purges of the thirties was hij een van de eerste historici die de misdaden onder het terreurregime van Stalin blootlegde. De club van linkse media en de toenmalige academische fellow-travellers namen het Conquest niet in dank af. Slechts door weinigen werd hij gesteund. Met de val van de Muur in 1989 en de ineenstorting van de communistische regimes in Oost-Europa bleek zijn grote gelijk. Zijn beschrijvingen van de "Grote Zuivering" werden door archieffondsen in de jaren 1990 bevestigd. Conquest was ook een van de eerste historici die schreef over de door Stalin en zijn trawanten georganiseerde hongersnood in de Oekraïne, zie zijn boek The harvest of sorrow: Soviet collectivization and the terror-famine (1986).
Robert Conquest was in zijn jonge jaren zelf communist maar keerde er zich resoluut van af toen hij in 1944/1945 getuige was van communistische wreedheden in Bulgarije. Daarnaast schreef deze onderscheiden historicus limericks, sciencefiction-bloemlezingen en ... toespraken voor Margaret Thatcher. Zijn vrouw overleed eerder dit jaar. Een historicus waar we zeker nog aandacht aan zullen schenken.

'1914': nieuwe visies

Na heel wat lectuur over het thema hield ik me de afgelopen drie dagen intens bezig met het schrijven van een artikel over de nieuwe boeken, die naar aanleiding van het uitbarsten van de Grote Oorlog in 2013/2014 verschenen. Nieuwe visies die allen beklemtonen dat iedere mogendheid van toen schuldig was aan het conflict, en niet alleen Duitsland. In de eerste plaats zette ik me vanzelfsprekend uiteen met het vooral in Duitsland ophefmakende boek De slaapwandelaars van de Australische historicus Christopher Clark. Bij onze oosterburen ging het boek al meer dan 250.000 maal over de toonbank. Daarnaast besteedde ik aandacht aan de boeken van Herfried Münkler, Margaret MacMillan, Sean McMeekin, Douglas Newton en Jörg Friedrich. Schitterende boeken van non-conformistische historici.
Het artikel zal in het laatste nummer van de lopende jaargang van Tekos verschijnen.

Ivan Iljin: Russisch nationalist en inspirator van Poetin

Het is een publiek geheim dat de Russische staatspresident, Vladimir Poetin een belezen man is. Bij voorkeur leest hij geschiedkundige en filosofische boeken. Van de laatste categorie leest hij graag boeken van en over Russische filosofen uit het pre-Sovjettijdperk. Zo hebben nationalistische denkers als Ivan Iljin, Nicolai Berdjajev en Vladimir Solovjov zijn geestelijke vorming sterk beïnvloed. De rode draad in hun werk vormt de diepe cultuurkloof tussen het kille, materialistische Westen en het grote Rusland. Wie deze filosofen niet gelezen heeft, begrijpt niets van de tegenwoordige geopolitiek van Poetin, die niet voor niets de nieuwe leider van het wereldwijde conservatisme genoemd wordt. Hieronder stel ik u even Ivan Iljin (1883-1954) voor.
Hij was een telg uit een oud adellijk Moskovitisch geslacht. Als jongen groeide Ivan Iljin op binnen de muren van het Kremlin, waar zijn grootvader en vader in dienst van de tsaar werkten. Hij studeerde rechten maar zijn voorkeur ging naar de filosofie en met name deze van Hegel uit. In zijn latere politieke en filosofische geschriften was Iljin er vast van overtuigd dat Ruslands problemen te wijten waren aan een onvoldoende ontwikkeld rechtsbesef. Hierdoor kon de democratie nooit een gepast regeringsstelsel voor Rusland worden. De staat, zo zijn overtuiging, diende het voornaamste ordenende principe van het sociale bestaan te worden. Volgens Iljin liep de Russische natie voortdurend het gevaar te worden aangevreten door de andere mogendheden. Hij vreesde voor een Duitse opmars via de Baltische staten en de Oekraïne, een Britse invasie via de Kaukasus en Centraal-Azië en voor een Japanse invasie in het Verre Oosten. Rusland dreigde hierdoor een eeuwige bron van conflicten te vormen, schreef hij in een essay onder de titel Over het aanstaande Rusland in 1948.
De taalvirtuoos en briljante spreker die Iljin was, meende dat de staat het opperste gezag moest hebben op die terreinen waar hij competent was - een enkele wil was voor Rusland broodnodig. Maar diezelfde staat diende zich niet te bemoeien met het privéleven en godsdienst van zijn inwoners. Totalitarisme was immers 'goddeloos', meende hij.
Na de bolsjewistische revolutie van 1917 bleef Ivan Iljin de nieuwe machtshebbers bekritiseren. Tot zes keer toe werd hij gearresteerd en ten slotte ter dood veroordeeld. De doodstraf werd uiteindelijk omgezet in levenslange verbanning. Hij vestigde zich in Berlijn maar werd in 1938 uitgewezen omdat hij weigerde naar de pijpen van de nazi's te dansen. Met hulp van de componist Sergei Rachmaninoff kon hij zich in Zwitserland vestigen. Iljin was een overtuigde fascist. Hij meende immers dat het fascisme het enige effectieve wapen tegen het communisme was. Gedurende lange tijd was hij de geestelijke held van de in ballingschap levende Russische gemeenschap. Zijn pamfletten en boeken vonden gretig aftrek bij de 'witte' emigranten. Toch geraakte mettertijd ook in deze kringen zijn naam in vergetelheid. Iljins overlijden in 1954 ging nagenoeg onopgemerkt voorbij.
Geleidelijk, vanaf de jaren 1990, raakte zijn naam in Rusland meer en meer bekend. Een renaissance van zijn filosofie was in wording. Via de burgemeester van Sint-Petersburg ontdekte Poetin de filosofie van Iljin en werd een gretig voorstander van zijn denken. Dankzij Poetins bemoeienissen konden in oktober 2005 de stoffelijke resten van Iljin vanuit Zwitserland naar Moskou overgebracht worden, waar hij een plechtige herbegrafenis kreeg. Sindsdien is Iljin steeds meer een bekende naam geworden.
Dat Poetin de conservatieve denker graag leest, hoeft niet te verbazen. Autocratie en orthodoxie vormen immers de twee steunpilaren van Iljins denken. Zijn overtuiging dat uit de as van het communisme, vroeg of laat, een herboren Russisch rijk zou herrijzen, moet als muziek in Poetins oren geklonken hebben. In de ogen van Iljin had de tsaar de teugels laten vieren en zo de voorwaarden geschapen voor een revolutie. Het ware, echte Rusland kon volgens hem enkel bestuurd worden door een sterke, centrale figuur, die de macht stevig in handen houdt. Het is Poetin op het lijf geschreven. Ook de huidige Russische betrokkenheid met Oekraïne zou de goedkeurig van Iljin weggedragen hebben. Schreef hij in 1934 immers niet: "Ik heb geen enkele sympathie voor plannen voor het afscheiden van de Oekraïne of zelfs maar voor gesprekken daarover".
Het is daarom onbegrijpelijk dat er in het Westen nog geen enkele biografie over Ivan Iljin beschikbaar is. Enkel publiceerde de CIA in 2007 een boekje: Ivan Iljin: The National Philosopher of Putin's Russia.
Bronnen: diverse webstekken en De Groene Amsterdammer, 20 maart 2014.