Ivan Iljin: Russisch nationalist en inspirator van Poetin

Het is een publiek geheim dat de Russische staatspresident, Vladimir Poetin een belezen man is. Bij voorkeur leest hij geschiedkundige en filosofische boeken. Van de laatste categorie leest hij graag boeken van en over Russische filosofen uit het pre-Sovjettijdperk. Zo hebben nationalistische denkers als Ivan Iljin, Nicolai Berdjajev en Vladimir Solovjov zijn geestelijke vorming sterk beïnvloed. De rode draad in hun werk vormt de diepe cultuurkloof tussen het kille, materialistische Westen en het grote Rusland. Wie deze filosofen niet gelezen heeft, begrijpt niets van de tegenwoordige geopolitiek van Poetin, die niet voor niets de nieuwe leider van het wereldwijde conservatisme genoemd wordt. Hieronder stel ik u even Ivan Iljin (1883-1954) voor.
Hij was een telg uit een oud adellijk Moskovitisch geslacht. Als jongen groeide Ivan Iljin op binnen de muren van het Kremlin, waar zijn grootvader en vader in dienst van de tsaar werkten. Hij studeerde rechten maar zijn voorkeur ging naar de filosofie en met name deze van Hegel uit. In zijn latere politieke en filosofische geschriften was Iljin er vast van overtuigd dat Ruslands problemen te wijten waren aan een onvoldoende ontwikkeld rechtsbesef. Hierdoor kon de democratie nooit een gepast regeringsstelsel voor Rusland worden. De staat, zo zijn overtuiging, diende het voornaamste ordenende principe van het sociale bestaan te worden. Volgens Iljin liep de Russische natie voortdurend het gevaar te worden aangevreten door de andere mogendheden. Hij vreesde voor een Duitse opmars via de Baltische staten en de Oekraïne, een Britse invasie via de Kaukasus en Centraal-Azië en voor een Japanse invasie in het Verre Oosten. Rusland dreigde hierdoor een eeuwige bron van conflicten te vormen, schreef hij in een essay onder de titel Over het aanstaande Rusland in 1948.
De taalvirtuoos en briljante spreker die Iljin was, meende dat de staat het opperste gezag moest hebben op die terreinen waar hij competent was - een enkele wil was voor Rusland broodnodig. Maar diezelfde staat diende zich niet te bemoeien met het privéleven en godsdienst van zijn inwoners. Totalitarisme was immers 'goddeloos', meende hij.
Na de bolsjewistische revolutie van 1917 bleef Ivan Iljin de nieuwe machtshebbers bekritiseren. Tot zes keer toe werd hij gearresteerd en ten slotte ter dood veroordeeld. De doodstraf werd uiteindelijk omgezet in levenslange verbanning. Hij vestigde zich in Berlijn maar werd in 1938 uitgewezen omdat hij weigerde naar de pijpen van de nazi's te dansen. Met hulp van de componist Sergei Rachmaninoff kon hij zich in Zwitserland vestigen. Iljin was een overtuigde fascist. Hij meende immers dat het fascisme het enige effectieve wapen tegen het communisme was. Gedurende lange tijd was hij de geestelijke held van de in ballingschap levende Russische gemeenschap. Zijn pamfletten en boeken vonden gretig aftrek bij de 'witte' emigranten. Toch geraakte mettertijd ook in deze kringen zijn naam in vergetelheid. Iljins overlijden in 1954 ging nagenoeg onopgemerkt voorbij.
Geleidelijk, vanaf de jaren 1990, raakte zijn naam in Rusland meer en meer bekend. Een renaissance van zijn filosofie was in wording. Via de burgemeester van Sint-Petersburg ontdekte Poetin de filosofie van Iljin en werd een gretig voorstander van zijn denken. Dankzij Poetins bemoeienissen konden in oktober 2005 de stoffelijke resten van Iljin vanuit Zwitserland naar Moskou overgebracht worden, waar hij een plechtige herbegrafenis kreeg. Sindsdien is Iljin steeds meer een bekende naam geworden.
Dat Poetin de conservatieve denker graag leest, hoeft niet te verbazen. Autocratie en orthodoxie vormen immers de twee steunpilaren van Iljins denken. Zijn overtuiging dat uit de as van het communisme, vroeg of laat, een herboren Russisch rijk zou herrijzen, moet als muziek in Poetins oren geklonken hebben. In de ogen van Iljin had de tsaar de teugels laten vieren en zo de voorwaarden geschapen voor een revolutie. Het ware, echte Rusland kon volgens hem enkel bestuurd worden door een sterke, centrale figuur, die de macht stevig in handen houdt. Het is Poetin op het lijf geschreven. Ook de huidige Russische betrokkenheid met Oekraïne zou de goedkeurig van Iljin weggedragen hebben. Schreef hij in 1934 immers niet: "Ik heb geen enkele sympathie voor plannen voor het afscheiden van de Oekraïne of zelfs maar voor gesprekken daarover".
Het is daarom onbegrijpelijk dat er in het Westen nog geen enkele biografie over Ivan Iljin beschikbaar is. Enkel publiceerde de CIA in 2007 een boekje: Ivan Iljin: The National Philosopher of Putin's Russia.
Bronnen: diverse webstekken en De Groene Amsterdammer, 20 maart 2014.