De Hagespraken van de NSB van Anton Mussert, 1936-1940

De cover van het verslag/fotoboek

Tussen 1936 en 1940 vonden in Lunteren, het zogenaamde geologische middelpunt van Nederland, de Hagespraken van de Nationaal-Socialistische Beweging van Anton Mussert plaats. Een 'hagespraak' refereert naar de gelijknamige bijeenkomsten van de zelfstandige Saksische boeren, die tot aan het einde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1795 plaatsvonden. Op deze hagespraken werden allerhande bestuurszaken besproken.

De Muur was in 1937 nog in aanbouw

Musserts Hagespraken werden geïnspireerd door deze van de NSDAP van Adolf Hitler of de Nürnberger Parteitage die elk jaar in september gehouden werden, en zowat alle partijleden mobiliseerden of een groot deel ervan. Ook bezocht Mussert een paar maal de Vlaams Nationale Landdagen. Deze werden door de Vlaamse voorman Staf de Clercq op de Kesterheide in het Pajottenland georganiseerd.

In totaal vonden er zes Hagespraken plaats. De meeste gingen telkens op Pinkstermaandag door. Met name: op 1 juni 1936, tweemaal in 1937 (onder meer op 17 mei), op 6 juni 1938, 29 mei 1939 en de laatste op 22 juni 1940. Mussert hield op deze laatste Hagespraak zijn "Dag der Bevrijding". Daarna werden ze door de Duitse bezetters geschrapt omdat er in hun ogen te weinig volk op af kwam.

Het domein in Lunteren werd door de NSB aangekocht en op het terrein werd de Muur van Mussert gebouwd. De thans grotendeels bouwvallige Muur werd in 2018 door de Nederlandse staat als Rijksmonument erkend. 

Zwart toerisme: de Muur van Mussert

 Afgelopen week bevonden we ons in Lunteren aan de rand van het natuurdomein en wandelgebied de Veluwe. Neen, wolven kregen we niet te zien of te horen. Wel brachten we onder meer een bezoek aan de Muur van Mussert die zich in het bosrijke Lunteren bevindt. Op lokale wegenkaarten staat het gewoon aangegeven. Maar het is wel even zoeken geblazen eer je de ruïne vindt. Hij staat te midden van een bungalowpark uit de jaren 1950. Zoals op de foto te zien is, bevindt dit stuk zwart erfgoed zich in nogal verregaande staat van verbrokkeling. Geld wil de overheid er niet aan besteden, en een privé-initiatief om geld in te zamelen voor de restauratie ervan, zie ik ook nog niet onmiddellijk gebeuren. 

Als men dit symbool van de Nederlandse collaboratie verder zal laten verkommeren, zal het beslist geen "monument voor de eeuwigheid" worden, zoals NSB-leider Anton Mussert het ooit zag. Na juni 1940 vonden er overigens geen manifestaties meer plaats. Vroeger gingen er stemmen op om er een monument van te maken als symbool van de Nederlandse collaboratie. Maar thans is het muisstil rond de Muur. Overigens werd de Muur van Mussert in de omgeving van Lunteren gebouwd omdat zich daar het geologisch middelpunt van Nederland bevindt. 

Laatste Nederlandse oud-NSB'er Jacob Luitjens overleden.

Op 103-jarige leeftijd overleed op 14 december vorig jaar Jacob Luitjens. Oom Jaap, zoals hij bekend stond, was het enige lid van de Nationaal Socialistische Beweging van Anton Mussert die nog in leven was. Thans zijn er geen ooggetuigen van deze beweging meer in leven. Het levenspad van Jacob Luitjens was tumultueus te noemen.

Hij was een overtuigd NSB-man en nationaalsocialist. Tijdens de Duitse bezetting meldde hij zich als Oostfrontvrijwilliger bij de Waffen-SS. Hij werd afgekeurd omwille van een onvolgroeide arm. Jaap, Jacob sloot zich dan aan bij de Landwacht, de gewapende tak van de NSB. Deze Landwachters waren nu niet bepaald brave koorknapen, die oude vrouwtjes de straat hielpen oversteken. Het waren doorgaans ruwe kerels met jachtgeweren die voornamelijk ingezet werden bij de bewaking van gebouwen, het controleren van tassen -steeds tuk op het in beslag nemen van goederen-, het nagaan van persoonsbewijzen en het uitvoeren van arrestaties, huiszoekingen en lijfonderzoeken. In het noorden van Nederland kwam Luitjens bekend te staan als een wrede Landwachter. Hij spoorde nogal wat onderduikers, deserteurs en verzetslui op, en stuurde mensen naar een villa in Drenthe, waar ze ondervraagd en gefolterd werden indien ze "niet wilden meewerken". Ook was Oom Jaap betrokken bij twee moorden, wat achteraf niet waar bleek te zijn.

Na de oorlog gaf hij zichzelf aan en werd opgesloten in het kamp van Westerbork, waar tijdens de bezetting joden werden ondergebracht. In 1946 ontsnapte Luitjens samen met zijn zwager naar Duitsland. Onder valse Duitse namen verdwenen ze naar Paraguay dat toen als zeer Duitsvriendelijk (lees nazivriendelijk) bekend stond. Daar sloot Ome Jaap zich aan bij een Duitse mennonietenkolonie: gesloten, Duitstalige gemeenschappen van doopsgezinden, die meestal gevlucht waren uit de Sovjet-Unie. Hij leerde er een jonge Duitse vrouw, Olga kennen en huwde met haar.

In 1961 emigreerde Jacob Luitjens met zijn gezin naar Canada, waar hij plantkunde doceerde aan de Universiteit van Brits-Columbia. Begin jaren 1980 werd hij door de Friese journalist, Jack Kooistra of de Friese Simon Wiesenthal opgespoord. Na de oorlog was Luitjens in Nederland tot levenslang veroordeeld. Vooralsnog weigerde Canada hem uit te leveren. Pas in 1991 verloor hij zijn Canadese nationaliteit toen bleek dat hij gelogen had bij het verwerven ervan. Hij had namelijk leugens verteld over zijn verleden. Eind 1992 werd hij naar Nederland uitgewezen, waar de media in rep en roer stonden. Zijn familie had tot dan als een graf over hem gezwegen. De hele familie was namelijk tijdens de bezetting NSB-gezind geweest, en dat wilde ze maar al te graag doen vergeten. De teruggekeerde Ome Jaap was een diepgelovig man met een zwaar Duits accent en ouderwetse dictie, die wilde praten over Hannah Arendt, en beweerde nooit iemand gedood te hebben.

Jacob Luitjens bracht uiteindelijk twee jaar en vier maanden door in de gevangenis van Groningen. In 1995 kwam hij op 75-jarige leeftijd vrij. Olga -zij overleed in november 2022- woonde toen ook een tijdlang in Nederland en zijn kinderen kwamen regelmatig op bezoek. Als statenloos man -Nederland weigerde hem een uitreisvisum te bezorgen- woonde hij in het Friese Lemmer waar zijn familie voor hem zorgde. 

Historicus David Barnouw van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie noemde Jacob Luitjens een symbool waarop het Nederlandse oorlogsverleden werd geprojecteerd. Daarmee werd Oom Jaap niet alleen verantwoordelijk gehouden voor zaken die hij niet gedaan heeft, maar in zekere zin ook voor al het slechts uit de oorlog. Zo werden de misdrijven van de "beruchte oorlogsmisdadiger Jacob Luitjens", naarmate de tijd vorderde, alsmaar groter. Zijn bijnaam als de "Schrik van Roden" ontstond pas decennia na het einde van de oorlog.

Met dank aan P.W.; De Groene Amsterdammer, 1 juni 2023.

Musserts uitgeverij

 Onlangs verscheen het boek van Harold Makaske, Zwarte propaganda. Een politieke documentaire over Anton Musserts Nederlandsche Nationaal-Socialistische Uitgeverij (NENASU)). En kanjer van haast 500 bladzijden (eindnoten, bibliografie en register inbegrepen). Deze kroniek is een onthullend boek over Musserts uitgeverij met heel wat onbekende informatie over schrijvers en illustratoren die bij NENASU publiceerden en werkten. Mussert verdiende met Nenasu een fortuin. Auteur Makaske verzamelt al lange jaren drukwerk van de Nederlandse politieke partijen. Met zijn boek Zwarte propaganda maakt hij zijn debuut. Zonder meer zal het mettertijd uitgroeien tot een standaardwerk naast de magistrale NSB-trilogie -deel 3 verschijnt in 2025- van de historici Edwin Klijn en Robin te Slaa.

Er is echter een groot nadeel aan het boek dat schier uitsluitend handelt over de geschiedenis van een uitgeverij met nogal wat uitgaven. Het boek kost 44.50 euro maar bevat geen enkele illustratie. Hoe is dat toch mogelijk? We leven thans in 2023 en de auteur verwijst de lezer naar een webstek, waar de illustraties staan die in het boek hadden moeten worden opgenomen. Het boek zou te duur geworden zijn, beweert schrijver. Te duur? Ja, het boek had wellicht tien euro meer gekost. Echt geïnteresseerde papieren boekenlezers hadden deze tien euro extra graag betaald. Thans lijkt het boek onaf. Deze kroniek beschrijft aan een stuk door de uitgaven van NENASU, maar de lezer (hij of zij)  zou dan steeds een pc of laptop bij de hand moeten hebben om naar de cover van een uitgave te kunnen
kijken. Toch wel een gemiste kans. Jammer. Het boek bevat ook geen ISBN-nummer. Bestellen kan dus enkel via internet (www.makaske.nl/nenasu).

Nederlandse historicus Paul van de Water overleden

 Zopas verscheen bij uitgeverij Omniboek het nieuwe boek van historicus dr. Paul van de Water, De Landwacht. Paramilitaire terreur in bezet Nederland. Het was zijn vijfde boek over de Nederlandse collaboratie. Binnen in het boek las ik tot mijn niet geringe verbazing dat het zijn laatste zou zijn. Immers op 8 december 2022 was de schrijver in zijn woonplaats in Almere na een langdurige ziekte overleden. Hij was amper 69 jaar geworden. Tot op het laatste ogenblik heeft hij aan het voorliggende boek gewerkt. Het verschijnen ervan heeft hij echter niet meer mogen beleven.

Enkele maanden tevoren, in september 2022, was Paul nog aan de universiteit van Amsterdam gepromoveerd op zijn doctorale dissertatie over extremistische collaboratie tijdens de bezetting. Het lijvige proefschrift verscheen nadien in boekvorm onder de titel Collaboratie en geweld. Eerder dat jaar publiceerde hij zijn boek Foute vrouwen waarin ook Vlaamse vrouwen aan bod kwamen; dat was ook zo in zijn bundel Langs de lijn (2021), waarin hij het 'zwarte' verleden van een aantal sportbeoefenaars tijdens de Duitse bezetting onder de loep nam.

Met zijn overlijden hebben de Lage Landen een verdienstelijke, enthousiaste en getalenteerde historicus en publicist verloren. Al zijn boeken verschenen bij uitgeverij Omniboek. 

Over Mussert en de Dwarsliggers

Afgelopen week kon ik een exemplaar aankopen van de oudste biografie van NSB-leider Anton Mussert. Het boek Over Mussert verscheen in 1934 en is van de hand van P.H. Ritter, de journalist die zich in de jaren 1920 nog ingelaten heeft met de Vlaamse ontvoogdingsstrijd. Ik ben thans bezig met mijn Mussert-literatuur wat aan te vullen. Trouwens dezer dagen vul ik met de lectuur van het tweede deel van de NSB-trilogie van de hand van Edwin Klijn en Robin te Slaa. Een mooie dikke turf van 999 blz. Wat een ongemeen rijke inhoud en schitterend gedetailleerd! Evenals het eerste deel een onovertroffen magnifieke partijgeschiedenis en dan moeten de oorlogsjaren nog verschijnen. Of dat in een enkel deel zal kunnen?

Tussendoor kijk ik de eerste proeven na van mijn Dwarsliggers. Het boek zal meer dan duizend pagina's tellen en zo'n 335 illustraties bevatten, allen in vierkleurendruk. Ik voorzie een beperkte oplage en hoop vurig dat ik voldoende belangstellenden zal vinden. Al schrijf ik het zelf het boek zal mooi uitgegeven worden maar ook niet goedkoop zijn. Als alles vlot verloopt verschijnt het boek in het vroege voorjaar van 2022.

De Boekenschouw van het Nieuwe Europa

Door het coronavirus worden de mensen verplicht om meer thuis te zijn. In feite voor mij geen probleem. Hierdoor kan ik naast mijn schrijftaken meer tijd besteden aan lezen en plankzeilen op het oneindige internet, in de hoop iets interessants te vinden. Tijdens de afgelopen week was het weer eens zover.
Op een webstek vond ik het voor me tot dan volledige onbekende tijdschrift De Boekenschouw van het Nieuwe Europa. Wat zoekwerk leerde me dat het nieuwe orde-tijdschrift verscheen tussen november 1941 en juli 1942. Vanaf het najaar van 1942 werd het opgevolgd door De Schouw, waarvan de NSB'er Tobie Goedewaagen de hoofdredactie in handen had. Van De Boekenschouw verschenen er in totaal negen nummers. Hoofdredacteur was Maarten Ropine, pseudoniem van Maarten van Nierop. Ieder nummer, mooi verzorgd uitgegeven, staat barstensvol informatie over boeken die toen verschenen, ook Vlaamse auteurs als Stijn Streuvels en Gerard Walschap komen aan bod.
Verder zoeken leerde me dat geen enkele bibliotheek of instelling in Vlaanderen nummers van dat tijdschrift bezit. Ook in Nederland is het enkel aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek en op het NIOD.
Op de desbetreffende webstek werden acht van de negen nummers in uitstekende staat voor een niet al te democratische prijs te koop aangeboden. Ondanks de prijs, en na een korte beraadslaging met mijn echtgenote, heb ik onmiddellijk toegehapt. Zoiets zeldzaams mocht toch niet in mijn verzameling ontbreken. Ik ben dan ook van plan om er later in mijn Curiosa-reeks een uitgebreid artikel aan te wijden. Ik wilde u, lezer, van het bestaan van het tijdschrift alvast op de hoogte brengen.

De SS'ers van Armando

In april ll. zou er in het gewezen kamp van Amersfoort een eerbetoon plaatsvinden aan de in 2018 overleden Nederlandse kunstenaar Armando, pseudoniem van Herman Dirk van Dodeweerd (1929-2018). Doch antifascisten en andere onverdraagzamen protesteerden. Ze beweerden dat de 'SS-bewonderaar' niet kon worden geëerd in een voormalig kamp.
Hoe zit de zaak in elkaar? In 1967 publiceerde Armando samen met de dichter Hans Sleutelaar een boek onder de titel De SS'ers (hierbij een afdruk van de cover van de zesde druk uit 2012). Hierin lieten de auteurs nog levende leden van de voormalige Waffen-SS vrijelijk aan het woord. Ook wat antisemitische uitspraken werden zonder tekst en uitleg opgetekend. Beide auteurs stelden dat ze de interviews commentaarloos hadden weergegeven. Ze beschouwden hun boek -een van de eerste publicaties überhaupt in Nederland, waarin gewezen collaborateurs aan het woord werden gelaten- als een bronnenpublicatie.
In een dubbelinterview uit 1990 hadden beide auteurs gesteld dat ze hun boek in de eerste plaats zagen als een mogelijkheid om de gewezen vijand beter te leren begrijpen. De kritiek hadden ze voorspeld omdat ze geen standpunt ingenomen hadden en de geïnterviewden niet hadden terechtgewezen. Verder: "Pas in het kader van de algemene '68-gekte ging iedereen ineens in het verzet, iedereen was ineens antifascist. Als je in '74, '75 met De SS'ers was gekomen, had je de poppen pas echt aan het dansen gehad", aldus de auteurs.
In 1967 werd het boek een bestseller en kende diverse herdrukken. In 2019 werd het eerbetoon aan Armando uitgesteld. Een reden werd niet opgegeven.

Pyke Koch-tentoonstelling

Zelfportret met zwarte band, schilderij uit de jaren 1930

Vandaag bezocht ik met twee goede vrienden de Pyke Koch-tentoonstelling in het Centraal Museum van Utrecht. Een hoogst leerrijke tentoonstelling, veel grootser en overzichtelijker dan gedacht. Vooral interessant is de opstelling van de schilderijen van Pyke Koch (1901-1991) samen met tijdgenoten. Zo kan je als bezoeker veel makkelijker de schilderijen met elkaar vergelijken. Opvallend is dat enkele schilderijen eigendom zijn van een museum in Moskou. Koch was een perfectionist tot en met. Bij sneeuwschilderijen, zoals voetballen in de sneeuw, krijg je het koud. Een schilderij als Het wachten bezorgt je als bezoeker een zekere kilte als je het koude ijzer van de straatlantaarn van nabij bekijkt. Het glanzende leder van de mantel van een vrouwelijke figurant lijkt wel echt.
Ook wordt er aandacht besteedt aan de Verdinaso/NSB-periode van Pyke Koch. Beide onderwerpen komen aan bod in de begeleidende inleidende filmpjes. De kunstenaar werd na de oorlog enkel veroordeeld tot een jaar tentoonstellingsverbod. Wat zouden onze veroordeelde kunstenaars hiermee in hun nopjes geweest zijn.
Kortom een tentoonstelling om u tegen te zeggen. Achteraf kuierden we nog wat in de zonovergoten Utrechtse binnenstad.

Wat is fascisme?

De afgelopen twee dagen las ik met veel interesse het boek van Robin te Slaa, Wat is fascisme? Oorsprong en ideologie (uitgeverij Boom, 2017). Eindelijk eens een boek waarin op onvooringenomen wijze en in een leesbare taal het fascisme vanuit alle hoeken ontleed wordt. Klaar stelt auteur dat het fascisme geen bedrijfsongeval in de Europese geschiedenis was maar onlosmakelijk verbonden is met onze cultuur en geschiedenis. Duidelijk zet Te Slaa uiteen dat het fascisme een nieuwe revolutionaire en utopische ideologie was, die na de Eerste Wereldoorlog ontstond en in korte tijd veel succes kende. Het aanduiden van het huidige rechts-populisme en het moslimfundamentalisme als fascistisch vindt auteur vrij absurd en zinloos. Het getuigt van onwetendheid en oppervlakkigheid van de zijde van de veelal linkse journalisten en opinieschrijvers.
Robin te Slaa is samen met Edwin Klijn de auteur van een omvangrijke geschiedenis van de NSB, waarvan het tweede boekdeel dit voorjaar zou moeten verschijnen.

Tien jaar NSB, 1931-1941

Naar aanleiding van de tiende verjaardag van de Nederlandse Nationaal Socialistische Beweging van Anton Mussert verscheen in de zomer van 1942 het voor die tijd fraai uitgegeven gedenkboek, op groot formaat, Voor volk en vaderland. Ik bezat al een exemplaar van de tweede uitgebreide druk van februari 1943 met stofomslag. Thans kon ik de hand leggen op de veel zeldzamere Oostfronteditie met stofomslag van het boekwerk. Het boekje meet 15 x 10,5 cm en werd in 1943 en 1944 aan alle Nederlandse NSB-Oostfrontvrijwilligers meegegeven. Alvast een heel leuke aanwinst voor mijn bibliotheek.
De illustraties hierbij tonen het boekje met (links) en zonder stofomslag (rechts).